محمد اوحدی دقاقی بلیانیبَلیانی، تقی الدین محمدبن سعدالدین محمد حسینی اوحدی دقاقی بلیانی اصفهانی، شاعر، تذکره نویس و مؤلف قرن دهم و یازدهم بود.برخی تخلصش را «اوحدی» [۱]
چارلز آمبروز استوری، ج۱، ص۳۳۲، «تذکره شعراء»،پانویس ۲۶، مجله دانشکده ادبیات مشهد، ترجمه تقی بینش، سال ۳، ش ۴ (۱۳۴۶ ش).
[۲]
محمدحسین رکن زاده آدمیت، دانشمندان و سخن سرایان فارس، ج۱، ص۳۷۰، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ ش.
و برخی دیگر [۳]
کارل هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی، ج۱، ص۵۳، ترجمه با حواشی رضازاده شفق، تهران ۱۳۵۶ ش.
[۴]
علی ابراهیم خلیل، تذکره صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۳۳، نسخة عکسی از نسخة خطی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۶۶۳.
[۵]
علیرضا نقوی، تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۱۵۱، تهران ۱۳۴۳ ش.
«تقی» ذکر کرده اند.
۱ - شناخت اجمالیاجداد او از بَلیان، یکی از قُرای کازرون فارس ، بوده اند. [۶]
تقی الدین بلیانی، عرفات العاشقین، گ ۴ پ، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانة ملک، ش ۵۳۲۴.
نسب پدری او به هفت واسطه به شیخ اوحد الدین بلیانی (متوفی ۶۸۳)، عارف قرن هفتم، و از او به چندین واسطه به امام موسی کاظم علیه‌السلام می‌رسد. پدرش پیش از ولادت او به هندوستان رفت و همان‌جا درگذشت [۷]
تقی الدین بلیانی، عرفات العاشقین، گ ۵ ر،نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴ .
تقی الدین در ۹۷۳ در اصفهان به دنیا آمد. [۸]
تقی الدین بلیانی، عرفات العاشقین،گ ۵ ر، ۱۲۱ پ، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴ .
۲ - تحصیلاتدر چهارسالگی قرآن آموخت، و صرف ، نحو ، فقه ، منطق ، ریاضی و حکمت الهی را در مکتبی که شاه طهماسب اول صفوی (حک: ۹۳۰ـ۹۸۴) برای یتیمان با اصل و نسب ترتیب داده بود، نزد شیخ علی منشار ، فراگرفت [۹]
تقی الدین بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴ گ ۵ ر)
، و مدت دوازده سال در اصفهان ماند [۱۰]
تقی الدین بلیانی، عرفات العاشقین، نسخة عکسی از نسخة خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴ گ ۶ پ).
در پایان شانزده سالگی از اصفهان به فارس رفت و مدت چهار سال در خدمت علما و شعرا و عرفا بود.در آن‌جا نزد مولانا میرقاری ، پسر عموی پدرش، نجوم ، هیئت ، اسطرلاب ، جفر ، اعداد ، حساب ، اکسیر ، تکسیر (مسّاحی)، قرائت و تفسیر آموخت و نیز داماد وی شد. [۱۱]
تقی الدین بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴ گ ۶ پ).
۳ - شرح حالاو معاصر شاه عباس اول صفوی (حک: ۹۹۶ ـ ۱۰۳۸) بود و نزد وی تقرب بسیار یافت، و شاه به او لقب «بنگی شاعر» داد، اما شعرا و ظرفا او را «شاه پسند» می‌نامیدند [۱۲]
تقی الدین بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴ گ ۷ پ).
در ۱۰۰۵، به عتبات عالیات رفت و در ۱۰۰۸ به اصفهان بازگشت [۱۳]
تقی الدین بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴ گ ۷ پ).
در ۱۰۱۵، به لاهور رفت و پس از مدتی اقامت در آن‌جا همراه اردوی جهانگیرشاه (حک: ۱۰۱۴ـ۱۰۳۷) عازم آگره شد [۱۴]
تقی الدین بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴ گ ۷ پ)
، سپس به گجرات آمد و سه سال در آن‌جا ماند و مجدداً به آگره بازگشت [۱۵]
تقی الدین بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴ گ ۸ ر)
و ظاهراً در هندوستان درگذشت. [۱۶]
سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر فارسی در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، ص۳۷۹، تهران ۱۳۶۳ ش.
۴ - وفاتبرخی سال وفات او را ۱۰۳۰ ذکر کرده اند [۱۷]
محمدحسین رکن زاده آدمیت، دانشمندان و سخن سرایان فارس، ج۱، ص۳۷۰، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ ش.
[۱۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۹، قسم ۱، ص۱۷۳، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۱۹]
شمس الدین سامی، قاموس الاعلام، ج۳، ص۱۶۵۹، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ ۱۸۹۸.
، اما قدرت الله گوپاموی [۲۰]
محمد قدرت الله گوپاموی، کتاب تذکرة نتایج الافکار، ج۱، ص۱۲۶، بمبئی ۱۳۳۶ ش.
وفاتش را در ۱۱۰۰ و گلچین معانی [۲۱]
احمد گلچین معانی، شهرآشوب در شعر فارسی، ج۱، ص۶۰، تهران ۱۳۴۶ ش.
۱۰۴۲ ضبط کرده اند. با توجه به این‌که تقی الدین، کعبه عرفان را در ۱۰۳۶ ترتیب داده، قطعاً تا آن تاریخ زنده بوده است.
۵ - آثار۵.۱ - آنچه خود بیان کردهاز تقی الدین آثار اندکی به جا مانده است، و آنچه خود در عرفات [۲۲]
تقی الدین بلیانی، عرفات العاشقین،گ ۸ ر، ۱۲۲ ر، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴.
از آن‌ها نام برده چنین است: عرفات العاشقین و عرصات العارفین ، تذکره شعرا به نظم و نثر (تألیف میان سال‌های ۱۰۲۲ـ۱۰۲۴). مؤلف ابتدا به درخواست دوستش، حیدر لقبی همدانی، مجموعه ای از اشعار متقدم و متأخر را به نام فردوس خیال ترتیب داد، سپس با افزودن عبارت‌هایی، آن را به صورت تذکره ای در آورد، و عرفات عاشقین و عرصات عرضات عارفین نام نهاد [۲۳]
تقی الدین بلیانی، عرفات العاشقین، گ ۸ ر،نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴
که به عرفات العاشقین مشهور شد [۲۴]
علیرضا نقوی، تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۱۶۲، تهران ۱۳۴۳ ش.
مثنوی یعقوب و یوسف یا یوسف و یعقوب، که اکنون باقی نمانده است [۲۵]
عبدالرسول خیام پور، یوسف و زلیخا، ج۱، ص۷۲، تبریز ۱۳۳۹ ش.
ساقینامه نشأه بیخمار [۲۶]
احمد گلچین معانی، ج۲، ص۱۶،پانویس، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران ۱۳۶۳ ش.
که برخی [۲۷]
علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۳۴، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۶۶۳.
[۲۸]
علیرضا نقوی، تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۱۵۴، تهران ۱۳۴۳ ش.
آن را نثار و خمار ذکر کرده اند. نسخه آن در کتابخانه بادلیان محفوظ است [۲۹]
احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۴، ص۲۸۶۱، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
منظومه کعبه دیدار، که آقا بزرگ طهرانی [۳۰]
احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۴، ص۲۸۶۱، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
کعبه مراد و برخی [۳۱]
محمدحسین رکن زاده آدمیت، دانشمندان و سخن سرایان فارس، ج۱، ص۳۷۰، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ ش.
[۳۲]
شمس الدین سامی، قاموس الاعلام، ج۳، ص۱۶۵۹، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ ۱۸۹۸.
کعبه مدار ذکر کرده اند؛ منظومه سفینة السکینه، که نقوی آن را سفینه السفینه ذکر کرده است؛ منظومه کعبه الحرمین؛ تبصره العارفین، دیوان قصاید و قطعات؛ تذکرة العاشقین (دیوان غزلیات) که نسخه ای از نیمه اول آن در کتابخانه انجمن آسیایی بنگال موجود است؛ رباعیات اوصافیه و رباعیات اصنافیه؛ سرمه سلیمانی یا سرمه صفاهانی (فرهنگ لغات فارسی) که در آن مؤلف لغات دشوار فارسی را گردآورده و نام‌های تاریخی و جغرافیایی و نیز برخی داروهای یونانی را ذکر کرده است. [۳۳]
محمد دبیرسیاقی، فرهنگهای فارسی و فرهنگ گونه‌ها، ج۱، ص۱۳۲ـ۱۳۳، تهران ۱۳۶۸ ش.
این کتاب از مآخذ برهان قاطع بوده [۳۴]
محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، ج۱، مقدمه، صهشتاد و شش، چاپ محمد معین، تهران ۱۳۶۱ ش.
و در ۱۳۶۴ ش چاپ شده است؛ رسالة کافیة القافیه در قافیه. وی به گفته خودش رساله ای به نام مفتاح مفاتیح عینیه و یک دیوان شعر دوازده هزار بیتی داشته که در قزوین مفقود شده است. [۳۵]
تقی الدین بلیانی، عرفات العاشقین، گ ۱۲۲ ر، نسخة عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴.
۵.۲ - آنچه دیگران بیان کردهاندعلاوه بر آثاری که خودش ذکر کرده، برخی منابع به آثار دیگری از او اشاره کرده‌اند که اینهاست: کعبه عرفان یا عرفان که خلاصة عرفات العاشقین است و آن را در ۱۰۳۶ به امر جهانگیر پادشاه فراهم کرد [۳۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۹، قسم ۱، ص۱۷۳، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۳۷]
شمس الدین سامی، قاموس الاعلام، ج۳، ص۱۶۵۹، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ ۱۸۹۸.
[۳۸]
احمد گلچین معانی، شهرآشوب در شعر فارسی، ج۱، ص۶۰، تهران ۱۳۴۶ ش.
[۳۹]
تقی الدین بلیانی، سرمة سلیمانی، مقدمه مدبری، ص ۴، چاپ محمود مدبری، تهران ۱۳۶۴ ش.
انتخاب کعبه عرفان، که خلاصه کعبه عرفان است [۴۰]
علیرضا نقوی، تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۱۶۲ـ۱۶۳، تهران ۱۳۴۳ ش.
دیوان عین الحیات؛ مثنوی لوح محفوظ و بیت معمور؛ یک قصیده شهر آشوب و یک قصیده عالم آشوب. [۴۱]
احمد گلچین معانی، شهرآشوب در شعر فارسی، ج۱، ص۶۱، تهران ۱۳۴۶ ش.
نیز آثاری چون قلم قدرت، دیوان امیدآباد، دیوان آدمیت، دیوان جَواهر و زَواهر، دیوان غُرَر و دُرَر، کلیات و جفر اوحدی را از تقی الدین دانسته اند. [۴۲]
علیرضا نقوی، تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۱۵۵ـ۱۵۶، تهران ۱۳۴۳ ش.
[۴۳]
سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر فارسی در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، ص۳۸۰، تهران ۱۳۶۳ ش.
علاوه بر این‌ها نفیسی [۴۴]
سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر فارسی در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، ص۳۸۰، تهران ۱۳۶۳ ش.
دو منظومه بهرام دستان و قند مکرر و گردآوری دیوان وحشی را از تقی الدین دانسته است؛ اما مآخذ و درستی نسبت آن‌ها معلوم نیست. [۴۵]
احمد گلچین معانی، ج۲، ص۱۶،پانویس، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۶ - فهرست منابع(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. (۲) کارل هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه با حواشی رضازاده شفق، تهران ۱۳۵۶ ش. (۳) چارلز آمبروز استوری، «تذکره شعراء»، مجله دانشکده ادبیات مشهد، ترجمه تقی بینش، سال ۳، ش ۴ (۱۳۴۶ ش). (۴) محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، چاپ محمد معین، تهران ۱۳۶۱ ش. (۵) تقی الدین بلیانی، سرمه سلیمانی، چاپ محمود مدبری، تهران ۱۳۶۴ ش. (۶) تقی الدین بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴. (۷) علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۶۶۳. (۸) عبدالرسول خیام پور، یوسف و زلیخا، تبریز ۱۳۳۹ ش. (۹) محمد دبیرسیاقی، فرهنگهای فارسی و فرهنگ گونه ها، تهران ۱۳۶۸ ش. (۱۰) محمدحسین رکن زاده آدمیت، دانشمندان و سخن سرایان فارس، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ ش. (۱۱) شمس الدین سامی، قاموس الاعلام، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ ۱۸۹۸. (۱۲) محمد صدیق بن حسن صدیق حسن خان، صبح گلشن، چاپ محمد عبدالمجیدخان، بهوپال ۱۲۹۵. (۱۳) احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره های فارسی، تهران ۱۳۶۳ ش. (۱۴) احمد گلچین معانی، شهرآشوب در شعر فارسی، تهران ۱۳۴۶ ش. (۱۵) محمد قدرت الله گوپاموی، کتاب تذکرة نتایج الافکار، بمبئی ۱۳۳۶ ش. (۱۶) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش. (۱۷) سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر فارسی در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران ۱۳۶۳ ش. (۱۸) علیرضا نقوی، تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران ۱۳۴۳ ش. (۱۹) Vladimir Ivanov, Concise descriptive catalogue of the Persian manuscripts in the Curzon Collection, Asiatic Society of Bengal , Calcutta ۱۹۲۴. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بلیانی»، شماره۱۷۷۳. |